Spis treści
Od czasu wejścia w życie ustawy o fundacji rodzinnej coraz częściej pojawiają się pytania o to kto i jak ponosi odpowiedzialność na jej podstawie. Dla wielu przedsiębiorców kluczowe jest to, czy jako fundatorzy oraz członkowie ich rodzin jako beneficjenci fundacji rodzinnej będą odpowiadać za zobowiązania fundacji rodzinnej, ale również czy fundacja rodzinna będzie odpowiadać za ich zobowiązania.
Odpowiedzialność majątkowa fundacji rodzinnej
Pierwszy rodzaj odpowiedzialności to odpowiedzialność fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora powstałe przed ustanowieniem fundacji rodzinnej. Poza tym, że za takie zobowiązania odpowiada – co oczywiste – fundator, to solidarnie z fundatorem odpowiada za nie również fundacja rodzinna. Jest to odpowiedzialność wobec poszczególnych wierzycieli fundatora, np. wobec osoby udzielającej fundatorowi pożyczki, wobec banku w przypadku zawarcia przez fundatora umowy kredytu czy wobec sprzedawcy w związku z obowiązkiem zapłaty przez fundatora ceny nabytego towaru. Zasadność wprowadzenia takich przepisów jest jasna – chodzi o to, aby nie pozwolić fundatorom na przenoszenie do fundacji rodzinnej majątku z pokrzywdzeniem wierzycieli. W związku z tym fundacja rodzinna odpowiada wobec tych wierzycieli razem z fundatorem, ale wyłącznie do wartości mienia wniesionego przez fundatora.
Długi z tytułu obowiązku alimentacyjnego
Drugi rodzaj odpowiedzialności to odpowiedzialność fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora, jednak tym razem są to zobowiązania szczególne – wobec wierzycieli alimentacyjnych fundatora, co do których obowiązek alimentacyjny powstał już po ustanowieniu fundacji rodzinnej. Poza fundatorem, odpowiada za nie także fundacja rodzinna. Co ważne, wierzyciel alimentacyjny, o którym tu mowa, będzie mógł jednocześnie pozwać fundację rodzinną i fundatora, ale egzekucję swoich wierzytelności musi najpierw prowadzić z majątku fundatora. Dopiero gdy nie będzie w stanie w ten sposób uzyskać należnej zapłaty, egzekucja może zostać prowadzona z majątku fundacji rodzinnej. Fundacja rodzinna również w tym przypadku odpowiada wyłącznie do wartości mienia wniesionego do niej przez fundatora.
Fundacja rodzinna co do zasady nie odpowiada za zobowiązania fundatora powstałe po założeniu fundacji rodzinnej. Należy pamiętać również, że fundacja rodzinna w pewnych sytuacjach może ponosić odpowiedzialność za zachowek – więcej o tym piszemy w artykułach
Czy można pozwać fundację rodzinną o zachowek? oraz Czy fundacja rodzinna będzie odpowiadać za zachowek?
Odpowiedzialność wobec fundacji rodzinnej
Odpowiedzialność majątkowa fundatora
Fundator może ponosić odpowiedzialność majątkową wobec fundacji rodzinnej jedynie w kilku szczególnych przypadkach. Pierwszy z nich dotyczy okresu poprzedzającego dzień wpisu fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych. W takim wypadku fundator może ponosić odpowiedzialność względem fundacji, jeśli wyrządzi szkodę fundacji rodzinnej w organizacji.
Drugi przypadek, w którym fundator ponosi odpowiedzialność dotyczy okresu po likwidacji fundacji rodzinnej i wykreśleniu jej z rejestru fundacji rodzinnych. Mianowicie, fundator, który otrzymał mienie fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu, odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej wykreślonej z rejestru fundacji rodzinnych.
W pozostałych przypadkach fundator nie ponosi odpowiedzialności wobec fundacji rodzinnej. Mimo że fundacja rodzinna w omówionych wcześniej przypadkach często może odpowiadać za zobowiązania prywatne fundatora, to fundator co do zasady nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania fundacji rodzinnej wobec jej wierzycieli.
Odpowiedzialność majątkowa beneficjentów w fundacji rodzinnej
Beneficjent nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej. Natomiast prawa beneficjenta do otrzymywania świadczeń mogą zostać tymczasowo ograniczone, jeśli fundacja rodzinna ma problemy z realizacja zobowiązań.
Po pierwsze, wypłata na rzecz beneficjenta nie może zagrażać wypłacalności fundacji rodzinnej wobec jej wierzycieli. W przypadku braku wypłacalności fundacji rodzinnej wypłata świadczeń zostaje wstrzymana do momentu poprawy sytuacji finansowej fundacji rodzinnej.
Po drugie, fundacja rodzinna zaspokaja roszczenia osób, co do których fundator posiada obowiązek alimentacyjny w pierwszej kolejności – przed beneficjentami. Jeśli w związku z tym świadczenia na rzecz beneficjentów nie zostaną w pełni wypłacone, zarząd dokona miarkowania świadczeń w taki sposób, aby żaden z beneficjentów nie został pokrzywdzony. Pozostała kwota zostanie wypłacona beneficjentom w momencie, gdy poprawi się sytuacja finansowa fundacji rodzinnej.
Beneficjent nie odpowiada co prawda za zobowiązania fundacji rodzinnej, natomiast jest zobowiązany do zwrotu świadczenia, jeśli otrzymał je w sposób niezgodny z ustawą lub statutem.
Odpowiedzialność majątkowa członków zarządu i rady nadzorczej w fundacji rodzinnej
Członkowie zarządu fundacji rodzinnej są zobowiązani do lojalnego postępowania wobec fundacji rodzinnej oraz do dokładania należytej staranności w wykonywaniu swoich obowiązków. Dodatkowo członkowie zarządu muszą zachować w tajemnicy wszelkiej poufne informacje, które uzyskali w związku z wykonywaną funkcją. Za tajemnicę fundacji rodzinnej uznaje się m.in. informacje dot. inwestowania, informacje organizacyjne lub inne posiadające wartość gospodarczą. Za tajemnicę uznaje się również informacje dot. beneficjentów fundacji rodzinnej. Wobec istnienia takich obowiązków, w przypadku ich uchybienia, członkowie zarządu mogą ponosić odpowiedzialność cywilną.
Niezależnie od powyższego członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną fundacji rodzinnej w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Więcej o samym zarządzie fundacji rodzinnej dowiesz się z artykułu Fundacja rodzinna: struktura, rola zarządu i możliwość zmiany po utworzeniu?
Odpowiedzialność wobec fundacji rodzinnej – podsumowanie
W praktyce można wskazać na trzy podstawowe zasady odpowiedzialności wobec fundacji rodzinnej:
1) odpowiedzialność członka zarządu, członka rady nadzorczej lub likwidatora za szkodę wyrządzoną fundacji rodzinnej;
2) odpowiedzialność fundatora, pełnomocnika powołanego przez fundatora lub członka zarządu za szkodę wyrządzoną fundacji rodzinnej w organizacji (tj. po utworzeniu fundacji rodzinnej, a przed jej wpisem do rejestru fundacji rodzinnych);
3) odpowiedzialność beneficjenta, który otrzymał świadczenie w sposób niezgodny z ustawą lub statutem za zwrot tego świadczenia (jest to odpowiedzialność solidarna z członkiem zarządu, który to świadczenie wypłacił).
Wszystkie te podmioty odpowiadają w opisanych przypadkach wobec fundacji rodzinnej bez ograniczeń.
Odpowiedzialność po rozwiązaniu fundacji rodzinnej
W ramach fundacji rodzinnej istnieje jeszcze jeden rodzaj odpowiedzialności, który jest związany z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. To odpowiedzialność fundatora, beneficjenta lub spadkobiercy, który otrzymał mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, za zobowiązania wykreślonej z rejestru fundacji rodzinnej wobec jej wierzycieli. Jest to odpowiedzialność wyłącznie do wartości otrzymanego mienia.
Jeśli chciałbyś założyć fundację rodzinną, przeczytaj nasze artykuły Fundacja rodzinna: jak ją założyć i ile to kosztuje? oraz Pomoc prawna przy zakładaniu i prowadzeniu fundacji rodzinnej
Czy fundacja rodzinna jest sposobem na unikanie spłaty długów?
Nie, fundacja rodzinna to nie sposób na ucieczkę od długów. Fundacja rodzinna jest nowym typem osoby prawnej, który został wprowadzony do porządku prawnego w maju 2023 r. Obok testamentów i darowizn (w tym – na wypadek śmierci), jest ona kolejnym sposobem na przeprowadzenie sukcesji i przekazanie następcom możliwości korzystania z dorobku życiowego.
Zgodnie z przepisami ustawy o fundacji rodzinnej, fundacja rodzinna powstaje w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów fundacji rodzinnej oraz spełniania świadczeń na ich rzecz.
Fundacja rodzinna umożliwia więc gromadzenie rodzinnego majątku, a jednocześnie zaspokajanie potrzeb beneficjentów, którymi co do zasady są członkowie rodziny fundatora, choć mogą to być również inne osoby i podmioty. Na mocy przepisów, beneficjentem może być bowiem osoba fizyczna oraz organizacja pozarządowa prowadząca działalności pożytku publicznego.
Warto przy tym pamiętać, że szczegółowy cel fundacji rodzinnej jest określony w statucie przez fundatora. Jak już wskazano powyżej, podstawowym celem fundacji jest zabezpieczenie majątku i pomnażanie go. Jeśli jednak fundator wprowadzi odpowiednie postanowienia do statutu czy regulaminów, może wyznaczyć również inne cele, jakie ma wypełniać fundacja – może to być wspieranie działalności charytatywnej lub finansowanie określonych celów (np. badań nad nowoczesnymi technologiami czy rozwoju nauki).
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o samej fundacji rodzinnej, przeczytaj nasz artykuł Dla kogo fundacja rodzinna?
Czy fundacja rodzinna chroni przed skargą pauliańską?
Skarga pauliańska to rozwiązanie prawne, które pozwala na ochronę wierzyciela w sytuacji, gdy dłużnik pozbywa się majątku ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Polega to na tym, że gdy dojdzie do pozbywania się majątku przez dłużnika, wierzyciel może żądać uznania czynności przenoszących mienie na inne osoby (niż dłużnik) za bezskuteczne wobec niego. Jednak aby skorzystać ze skargi pauliańskiej, należy spełnić szereg przesłanek:
1) Wierzycielowi przysługuje wierzytelność pieniężna wobec dłużnika;
2) Dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela – tj. doprowadził do swojej niewypłacalności, sprawił, że wierzytelność z dużą dozą prawdopodobieństwa nie zostanie zrealizowana. Ta przesłanka jest spełniona również, gdy przez daną czynność prawną dłużnik pogłębił stan swojej niewypłacalności;
3) Dłużnik miał świadomość pokrzywdzenia wierzyciela – tj. zdawał sobie sprawę, że dana czynność prawna uniemożliwi zaspokojenie jego wierzycieli;
4) Na skutek ww. czynności osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową – czyli doszło w jej majątku do przysporzenia, zwiększyły się jej aktywa (np. nabyła nieruchomość) lub zmniejszyły pasywa (zwolniono ją z długu);
5) Osoba trzecia działała w złej wierze – tj. miała świadomość, że przez daną czynność prawną dłużnik doprowadzi do pokrzywdzenia swoich wierzyciela.
Dodatkowo istnieją pewne ułatwienia dowodowe dla wierzyciela, jeśli dłużnik pozbył się majątku w szczególny sposób:
I. Nieodpłatność czynności – jeśli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową za darmo (np. w drodze darowizny), automatycznie zostaje spełniona przesłanka złej wiary osoby trzeciej – w takim wypadku ta osoba nie może powołać się na fakt, iż nie wiedziała, że czynność prowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli.
II. Darowizny – z dokonaniem darowizny może wiązać się domniemanie, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela – ma to miejsce, jeśli darowizna doprowadziła dłużnika do stanu niewypłacalności lub pogłębiła ten stan.
III. Korzyść na rzecz osoby bliskiej – jeśli dłużnik dokonał czynności na rzecz osoby pozostającej z nią w bliskim stosunku lub na rzecz przedsiębiorcy pozostającego z nim w stałych stosunkach gospodarczych, to domniemywa się, że te osoby miały świadomość pokrzywdzenia wierzycieli.
W związku z powyższym należy stwierdzić, że do fundacji rodzinnej może mieć zastosowanie skarga pauliańska. Przepisy w żaden sposób nie wyłączają fundacji rodzinnej ze swojego zakresu zastosowania. Co więcej, jeśli dłużnik dokonuje darowizny na rzecz fundacji rodzinnej (a to jedna z popularnych metod wyposażenia fundacji rodzinnej w majątek) to pogarsza swoją sytuację prawną, gdyż można wtedy zastosować do niego domniemanie, iż wiedział, że działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela (o ile z dokonaną darowizną wiązała się niewypłacalność dłużnika). Równocześnie fundacja rodzinna nie będzie mogła oświadczyć, że nie wiedziała o pokrzywdzeniu wierzycieli dłużnika.
Należy pamiętać, że fundacja rodzinna to narzędzie do przeprowadzenia sukcesji majątku prywatnego lub firmowego, a nie sposób na ucieczkę od długów.
Krzysztof Binkowski
Jacek Miłaszewski
