Zachowek w firmie rodzinnej – jak sprawiedliwie podzielić swój majątek, zachowując trwałość biznesu?

W 2023 roku weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej – to krok milowy dla setek polskich przedsiębiorców, którzy od lat czekali na prawo, pozwalające im dokonać skutecznej sukcesji swoich biznesów. Oprócz wprowadzenia fundacji, zmianie uległy zasady dotyczące wypłaty zachowku. Przeczytaj nasz artykuł, aby dowiedzieć się jak możesz to wykorzystać!  

Zachowek – dotychczasowe zasady

Zachowek to uprawnienie, które ma na celu zabezpieczenie interesów spadkobierców ustawowych niezależnie od tego, kto został powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu. Zachowek chroni zatem interesy członków najbliższej rodziny, na wypadek gdyby uznali oni, że są pokrzywdzeni przez spadkodawcę wskutek jego decyzji testamentowych, gdy nie otrzymali nic lub poniżej kwot określonych przez prawo spadkowe jako minimalne. 

Zachowek przysługuje tylko najbliższej rodzinie spadkodawcy, tj. zstępnym (jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.) oraz co do zasady małżonkowi i rodzicom, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Takie uprawnienie nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy. 

Wysokość zachowku zależy od wartości części majątku, która należałaby się danej osobie w przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy – zwykle równa się połowie tego, co dana osoba dziedziczyłaby na podstawie ustawy. Jednak w wyjątkowych sytuacjach (w przypadku osób niepełnoletnich lub niezdolnych do pracy) zachowek może wynosić ⅔ tego, co byłoby należne w drodze dziedziczenia ustawowego. 

Więcej o ogólnych zasadach dotyczących zachowku przeczytasz w naszym artykule Zachowek – co to jest, kto i kiedy może go żądać?  

Zachowek – nowe zasady

Biznesy rodzinne są często warte kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt milionów złotych. Bardzo trudno w takich sytuacjach dokonać równego podziału majątku między spadkobierców, szczególnie, gdy tylko część z nich aktywnie uczestniczy w prowadzeniu firmy. Jeśli jednak spadkobierca wystąpi do sądu o zachowek, to takie roszczenie może sięgać kilku milionów złotych, co na pewno zagrozi płynności finansowej firmy. Wypłata tego świadczenia równałaby się z obowiązkiem sprzedaży części majątku rodzinnego.  

Przedsiębiorca, planując sukcesję swojego biznesu, powinien dokładnie rozważyć podział swojego majątku – zwykle nie wszyscy potomkowie interesują się prowadzeniem firmy rodzinnej, gdyż ułożyli już swoje kariery w innych branżach lub prowadzą swoje własne biznesy. Rodzinne przedsiębiorstwo o wielomilionowej wartości wymaga od właściciela szczególnych cech charakteru, dużego nakładu pracy i wysokiej odporności na stres – co oczywiście daje korzyść w wynikach firmy – ale nie musi koniecznie odpowiadać dzieciom przedsiębiorcy. W związku z tym nestor biznesu stoi przed trudnym zadaniem sprawiedliwego podziału majątku między swoich spadkobierców oraz doboru odpowiednich rozwiązań prawnych umożliwiających przeprowadzenie sukcesji. 

W ustawie o fundacji rodzinnej zostały sprecyzowane zasady elastycznej wypłaty zachowku. Chodzi o trzy możliwości: 

  1. Rozłożenie zachowku na raty. 
  1. Odroczenie wypłaty zachowku. 
  1. Obniżenie kwoty zachowku. 

Przedstawiamy je poniżej. 

Rozłożenie zachowku na raty

Jeśli tylko niektórzy spadkobiercy przejmują firmę rodzinną, pozostałym może należeć się zachowek. Zapłata zachowku będzie mogła zostać rozłożona na raty na okres 5 lat. Jednak i taki horyzont czasowy może okazać się zbyt krótki. Wówczas osoba zobowiązana do zapłaty zachowku może wystąpić do sądu z odpowiednio uzasadnionym wnioskiem o przedłużenie terminu zapłaty całej kwoty – maksymalnie na czas 10 lat. Należy przy tym pamiętać, że sąd może ustalić odsetki przysługujące w związku z rozłożeniem zachowku na raty. 

Przykład 1 

Przedsiębiorca prowadzący firmę wartą 10 mln złotych umiera w 2023 roku. Pozostawia dwóch dorosłych synów – Adama i Jana, ale w testamencie ustalił, że dziedziczy po nim tylko jeden z nich – Adam, aktywnie zaangażowany w prowadzenie biznesu. W związku z tym Janowi przysługuje roszczenie wobec Adama o wypłatę zachowku w wysokości 2,5 mln złotych. Sąd orzekł w styczniu 2024 roku obowiązek zapłaty zachowku na rzecz Jana. Co do zasady pełna kwota zachowku powinna zostać wypłacona natychmiastowo. Adam może jednak wnioskować o rozłożenie zachowku na raty, powołując się na ochronę płynności finansowej przedsiębiorstwa. Przykładowy harmonogram spłat zachowku mógłby wyglądać następująco: 

  • do 31 grudnia 2024 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2025 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2026 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2027 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2028 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami. 

Gdyby Adam uznał, że jednak nie jest w stanie zapłacić w terminie powyższych rat, powinien znów zwrócić się do sądu i wskazać na szczególne okoliczności wpływające na opóźnienie, np. gorsza koniunktura gospodarcza na rynku związana z wysoką inflacją, która powoduje znaczny spadek dochodów przedsiębiorstwa. Jeśli sąd przychyli się do argumentacji Adama, pozwoli na wydłużenie terminu zapłaty rat zachowku do łącznie 10 lat. Przykładowy podział mógłby wyglądać następująco 

  • do 31 grudnia 2024 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2025 r. – 500 tys. zł wraz z odsetkami; 

W marcu 2026 roku pojawiają się problemy gospodarcze, Adam występuje do sądu z wnioskiem o rozłożenie rat na dłuższy horyzont czasowy. 

  • do 31 grudnia 2026 r. – 50 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2027 r. – 50 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2028 r. – 100 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2029 r. – 150 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2030 r. – 250 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2031 r. – 300 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2032 r. – 300 tys. zł wraz z odsetkami; 
  • do 31 grudnia 2033 r. – 300 tys. zł wraz z odsetkami. 

Odroczenie zachowku

Kolejną z dostępnych możliwości jest odroczenie zapłaty zachowku. Co do zasady zachowek podlega wypłacie natychmiastowo i w pełnej kwocie. Jednak na wniosek osoby zobowiązanej termin zapłaty może zostać przesunięty. 

Przykład 2 

W sytuacji opisanej w przykładzie nr 1 Adam decyduje, że będzie w stanie wypłacić pełną kwotę zachowku Janowi, ale dopiero, gdy ustabilizuje sytuację firmy. W związku z tym składa stosowny wniosek, podnosząc powyższy argument i proponuje odroczenie zapłaty o 3 lata.  

Obniżenie zachowku

Ostatnią możliwością związaną z ogólnymi zasadami modyfikacji zachowku jest obniżenie jego kwoty. To najdalej idące rozwiązanie, wobec tego będzie możliwe tylko w wyjątkowych przypadkach. Sąd będzie brał wtedy pod uwagę sytuację osobistą i majątkową obu spadkobierców – uprawnionego do uzyskania zachowku oraz zobowiązanego do jego wypłaty. 

Przykład 3 

Przedsiębiorca prowadzący firmę wartą 20 mln złotych umiera w 2023 roku. Pozostawia dwóch dorosłych synów – Piotra i Janusza, ale w testamencie ustalił, że dziedziczy po nim tylko jeden z nich – Piotr, aktywnie zaangażowany w prowadzenie biznesu. W związku z tym Januszowi przysługuje roszczenie wobec Piotra o wypłatę zachowku w wysokości 5 mln złotych. Sąd orzekł w styczniu 2024 roku zapłatę zachowku na rzecz Janusza, ale jednocześnie uwzględnił wniosek Piotra i obniżył kwotę zachowku do 3,5 mln złotych. Piotr powołał się na złą koniunkturę gospodarczą, która wpłynęła na znaczne zmniejszenie dochodów firmy oraz na konieczność poniesienia wysokich kosztów w celu dostosowania struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa w związku z sukcesją biznesu. 

Przy dyskusji na temat miarkowania kwoty zachowku, należy pamiętać o jego podstawowej funkcji. Jest to funkcja alimentacyjna – w związku z tym, przy orzekaniu wielomilionowych kwot zachowku, sąd będzie wyważał interesy spadkobierców, w taki sposób, aby żaden z nich nie został drastycznie pokrzywdzony i jednocześnie, aby przedsiębiorstwo prowadzone przez spadkodawcę nie zostało zlikwidowane, a dalej kontynuowało swoją działalność. 

Należy jednocześnie pamiętać, że jeśli w ciągu 5 lat ustaną okoliczności uzasadniające obniżenie zachowku, osoba uprawniona do zachowku będzie mogła żądać uzupełnienia jego kwoty.  

Przykład 4 

Firma z przykładu nr 3 w 2026 roku, po przejściowych kłopotach finansowych w 2027 roku uzyskiwała wyższe dochody niż przed rokiem 2023. W związku z tym Janusz w styczniu 2028 roku zgłosił się z wnioskiem do sądu o uzupełnienie kwoty zachowku. Sąd uznał, że ustały okoliczności uzasadniające obniżenie zachowku i orzekł, że Piotr musi zapłacić pozostałą kwotę 1,5 mln złotych na rzecz Janusza. 

W omawianych wyżej sytuacjach w dalszym ciągu istnieje obowiązek zapłaty zachowku. Aby jednak całkowicie zapobiec groźbie rozdrobnienia biznesu rodzinnego, warto zastanowić się nad założeniem fundacji rodzinnej. Ta forma przeprowadzania sukcesji firmy rodzinnej istotnie zmienia zasady wypłaty zachowku.

Zachowek a fundacja rodzinna

Fundacja rodzinna to nowe rozwiązanie prawne, znane już z państw zachodniej Europy. O pracach nad fundacją rodzinną informowaliśmy od samego początku prac nad projektem – zachęcamy do zapoznania się z artykułami na naszej stronie, które szeroko opisywały tę nową metodę sukcesji: Fundacja rodzinna – czym będzie i dlaczego ma pojawić się w Polsce? oraz Fundacja rodzinna projekt ustawy

Fundusz założycielski – czy dolicza się do zachowku?

Elementem koniecznym założenia fundacji jest wniesienie funduszu założycielskiego – może go stanowić majątek rodzinny – przede wszystkim przedsiębiorstwo rodzinne, ale także np. rezydencja na Mazurach, zbiór klasyków motoryzacji czy kolekcja dzieł sztuki. Co do zasady, fundusz założycielski będzie doliczany do spadku po fundatorze. Oznacza to, że podstawą obliczenia ewentualnego zachowku nie będzie sam stan majątku spadkodawcy, ale również wkład wniesiony przez spadkodawcę do fundacji rodzinnej.  

Przykład 5 

Przedsiębiorca prowadzi spółkę wycenianą na 20 mln złotych. Oprócz tego jest właścicielem trzech domów i kolekcji obrazów. Jego majątek jest warty w całości 25 mln złotych. Jest wdowcem i ma dwójkę dzieci. W styczniu 2024 roku zakłada fundację rodzinną i wnosi do niej 80% udziałów w spółce w formie funduszu założycielskiego. Przedsiębiorca umiera w 2029 roku. W tej sytuacji każde z dzieci dziedziczy po połowie, czyli po 4,5 mln złotych – jednak w tym wypadku do wysokości majątku spadkowego dolicza się również wartość udziałów przynależnych fundacji rodzinnej, to jest 16 mln złotych (zakładając że przedsiębiorstwo jest dalej warte 20 mln złotych). Wobec tego spadkobiercy mają prawo do zachowku, który w tej sytuacji wynosi 6,25 mln złotych dla każdego z nich. Spadkobiercy mogą tutaj żądać uzupełnienia zachowku o 1,75 mln złotych, gdyż dostali na razie 4,5 mln złotych z przysługującego im spadku. 

Od powyższej zasady istnieje jednak wyjątek – jeśli fundusz założycielski został wniesiony do fundacji rodzinnej wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy-fundatora, to ta kwota nie będzie doliczana do wysokości spadku. Wobec tego fundacja rodzinna wprowadza nowe możliwości zabezpieczenia integralności biznesu rodzinnego. Jeśli tylko sukcesja zostanie przeprowadzona odpowiednio wcześnie, to śmierć fundatora nie spowoduje rozdrobnienia majątku rodzinnego. 

Przykład 6 

Przedsiębiorca z przykładu nr 5 umiera w 2036 roku. W związku z upływem ponad 10 lat od wniesienia funduszu założycielskiego do fundacji rodzinnej, jego spadkobiercy nie mogą żądać zapłaty zachowku. 

Powyższy dziesięcioletni termin doliczania funduszu założycielskiego nie obowiązuje w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie. W takim przypadku fundacja jest traktowana jak spadkobierca i wszelki majątek wniesiony do niej przez fundatora zalicza się do kwoty spadku po fundatorze. Można wtedy dochodzić wypłaty zachowku od fundacji rodzinnej bezterminowo. To pokazuje, że ustanowienie fundacji rodzinnej w testamencie to rozwiązanie awaryjne – sukcesję powinno się zaplanować i wcielić w życie z odpowiednim wyprzedzeniem. 

Beneficjent fundacji rodzinnej a zachowek

Zasady wypłaty zachowku ulegają znacznej zmianie w sytuacji, gdy osoba uprawniona do żądania zachowku jest jednocześnie beneficjentem fundacji rodzinnej. Co do zasady, fundusz założycielski jest doliczany do spadku po fundatorze. Natomiast, świadczenia wypłacone beneficjentom przez fundację rodzinną oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji zaliczają się na poczet zachowku. Wobec tego, jeśli spadkobierca jest jednocześnie beneficjentem fundacji rodzinnej, to zwykle nie będzie mógł żądać zachowku. Należy przy tym pamiętać, że świadczenia z fundacji rodzinnej są wypłacane, gdy sytuacja ekonomiczna fundacji na to pozwala – spełnienie świadczeń nie może zagrozić wypłacalności fundacji rodzinnej.  

Przykład 7  

W sytuacji opisanej w przykładzie nr 5, dzieci fundatora stają się jednocześnie beneficjentami fundacji rodzinnej. W latach 2024-2028 fundacja rodzinna pomnaża swój majątek, gdyż firma rodzinna prężnie się rozwija, otwiera się na nowe technologie i zwiększa swoje zyski. W związku z tym fundacja rodzinna w ciągu 4 lat wypłaca każdemu ze swoich beneficjentów świadczenia w wysokości 2 mln złotych. Po śmierci ojca w 2029 roku jego dzieci nie mogą już żądać zachowku od fundacji rodzinnej. W spadku każde z nich otrzymało 4,5 mln złotych, a w latach 2024-2028 każde uzyskało świadczenia od fundacji o wysokości 2 mln złotych. To łącznie 6,5 mln złotych, co przewyższa kwotę zachowku (6,25 mln złotych) przysługującą każdemu z dzieci, wobec czego nie będą one mogły żądać kolejnych wypłat z tytułu zachowku. 

Nie zawsze jednak „przyszły zachowek” zostanie pokryty ze świadczeń od fundacji rodzinnej – potrzeba do tego odpowiedniej ilości czasu, aby fundacja zaczęła funkcjonować. Gdyby przedsiębiorca z przykładu nr 5 zmarł rok po założeniu fundacji, jego dzieci mogłyby żądać wypłaty zachowku, bo fundacja nie zdążyłaby wypłacić kwoty świadczeń pieniężnych równych wysokości zachowku – w tej jednak części dzieci utraciłyby prawo do wypłaty świadczeń z fundacji – to mechanizm zapobiegania wypłacie „podwójnego” zachowku. 

Warto przedstawić jeszcze jedno rozwiązanie prawne, doprecyzowane wraz z wejściem w życie fundacji rodzinnej – jest to umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku (co prawda wcześniej Sąd Najwyższy dopuścił jej zawieranie, natomiast istniało wiele sporów czy takie rozwiązanie jest faktycznie dopuszczalne – teraz zrzeczenie się zachowku jest wyraźnie dozwolone w Kodeksie cywilnym).  

Aby zapewnić sobie absolutne bezpieczeństwo, że firma rodzinna lub jej część nie zostanie sprzedana w celu pokrycia roszczeń dzieci o wypłatę zachowku, można zawrzeć umowę o zrzeczenie się prawa do zachowku (wymagana jest tu forma aktu notarialnego). W zamian tego zrzeczenia powinno się ustalić w umowie (a następnie w statucie lub innych dokumentach fundacji rodzinnej) zasady wypłaty świadczeń z fundacji rodzinnej i podziału majątku po jej ewentualnym rozwiązaniu. W szczególności można tam określić procentową wielkość i terminy wypłat. 

Szerzej o modyfikacji zasad w zakresie odpowiedzialności za zachowek wprowadzonych przez ustawę o fundacji rodzinnej przeczytasz w artykule Czy fundacja rodzinna będzie odpowiadać za zachowek?  

Ustawę o fundacji rodzinnej znajdziesz zaś pod linkiem Akt prawny (sejm.gov.pl) 

Krzysztof Binkowski 

Jacek Miłaszewski 

Inne artykuły na ten temat: