Czy fundacja rodzinna będzie odpowiadać za zachowek? 

Zmiany przepisów, które zostały wprowadzone przez ustawę o fundacji rodzinnej obejmują również modyfikację zasad w zakresie odpowiedzialności za zachowek. Fundacja rodzinna dołączyła bowiem do kręgu podmiotów, od których będzie można dochodzić zapłaty zachowku. O tym w jakim zakresie oraz na jakich zasadach fundacja rodzinna będzie odpowiadać za zachowek dowiesz się z naszego artykułu.  

Kto i w jakiej kolejności odpowiada za zachowek?

Jest kilka podmiotów, które mogą odpowiadać za zachowek, ale jego zapłaty można dochodzić od nich w określonej kolejności i w określonych granicach.  

Co do zasady osoba uprawniona do zachowku może dochodzić jego zapłaty w następującej kolejności:  

1. w pierwszej kolejności – od spadkobiercy,  

2. w drugiej kolejności – od zapisobiercy windykacyjnego,  

3. w trzeciej kolejności: 

• od obdarowanego, który otrzymał darowiznę doliczoną do spadku,  
• od fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku,  

• od osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku.  

Poniżej przedstawiamy, jak kształtuje się odpowiedzialność za zachowek poszczególnych wyżej wymienionych grup podmiotów, z uwzględnieniem fundacji rodzinnej.  

Odpowiedzialność spadkobiercy lub spadkobierców 

W pierwszej kolejności za zachowek odpowiada spadkobierca. Oznacza to, że osoba uprawniona do zachowku powinna w pierwszej kolejności dochodzić jego zapłaty lub uzupełnienia od spadkobiercy zmarłego.  

Należy mieć przy tym na uwadze, że jeżeli spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku, to jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do nadwyżki przekraczającej zachowek, który przysługuje jemu samemu. Oznacza to, że w takiej sytuacji uprawniony do zachowku będzie mógł dochodzić od takiego spadkobiercy jedynie wspomnianej nadwyżki.  

Sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana w sytuacji, w której spadkobierców jest więcej niż jeden. W takim przypadku do momentu działu spadku, spadkobiercy odpowiadają za zachowek solidarnie, czyli uprawniony do zachowku może dochodzić ustalonej kwoty od wszystkich, od kilku, bądź od każdego spadkobiercy z osobna. Natomiast już po dokonaniu działu spadku, spadkobiercy odpowiadają za zachowek indywidualnie, w stosunku do wielkości swojego udziału w spadku. W tym przypadku należy mieć również na uwadze ograniczenie odpowiedzialności za zachowek, o którym wspomniano powyżej. W sytuacji, w której jest kilku spadkobierców i niektórzy bądź każdy z nich są jednocześnie osobami uprawnionymi do zachowku, ich odpowiedzialność również będzie ograniczona jedynie do nadwyżki przekraczającej zachowek przysługujący danemu spadkobiercy. 

Fundacja rodzinna jako spadkobierca  

Zgodnie z nowelizacją, fundacja rodzinna może być również spadkobiercą. W takiej sytuacji fundacja może odpowiadać za zachowek. 

Jeżeli więc fundacja rodzinna będzie spadkobiercą, uprawniony będzie mógł dochodzić od fundacji zachowku tak jak od pozostałych spadkobierców i w takich samych granicach odpowiedzialności.    

1. Odpowiedzialność zapisobiercy lub zapisobierców windykacyjnych  

W drugiej kolejności za zachowek odpowiada zapisobierca windykacyjny. Należy przy tym wskazać, że odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego aktualizuje się dopiero w sytuacji, w której uprawniony do zachowku nie może go uzyskać w pełnej wysokości od spadkobierców, czyli podmiotów odpowiedzialnych w pierwszej kolejności.  

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego ogranicza się do granic wzbogacenia, które powstało na skutek zapisu windykacyjnego, a jeżeli sam zapisobierca windykacyjny jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku, to jego odpowiedzialność dodatkowo ogranicza się jedynie do nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. W przypadku dochodzenia zachowku od zapisobiercy windykacyjnego trzeba zatem wziąć pod uwagę jednocześnie wartość samego zapisu, jak i ewentualnie przysługujący zapisobiercy zachowek. Dopiero po uwzględnieniu tych dwóch wartości należy jednoznacznie określić w jakiej wysokości uprawniony do zachowku może dochodzić swojego roszczenia od zapisobiercy windykacyjnego.  

W przypadku, w którym zapisobierców windykacyjnych jest więcej niż jeden, odpowiadają oni za zachowek solidarnie, przy zachowaniu zasad, które odnoszą się indywidualnie do każdego z nich. Tym samym należy zweryfikować, którym zapisobiercom windykacyjnym, oprócz zapisu przysługuje również zachowek, aby odpowiednio określić ich granice odpowiedzialności.  

W przypadku solidarnej odpowiedzialności zapisobierców windykacyjnych za zachowek nie ma znaczenia moment dokonania działu spadku, jak ma to miejsce w przypadku spadkobierców zmarłego, bowiem zapisobierca nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku.  

Fundacja rodzinna jako zapisobierca windykacyjny  

Fundacja rodzinna oprócz możliwości bycia spadkobiercą, może być również zapisobiercą windykacyjnym. W takim wypadku do fundacji rodzinnej będą miały zastosowanie zasady ogólne dotyczące odpowiedzialności za zachowek zapisobierców windykacyjnych, które zostały opisane powyżej. Tym samym w przypadku, w którym jednym z zapisobierców windykacyjnych będzie fundacja rodzinna, należy ją traktować na równi z pozostałymi zapisobiercami windykacyjnymi. 

2. Odpowiedzialność obdarowanego lub obdarowanych, którzy otrzymali darowiznę doliczoną do spadku, fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku oraz osób, które otrzymały mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, które doliczane jest do spadku 

Do grupy podmiotów, które są odpowiedzialne za zachowek w trzeciej kolejności zalicza się jednocześnie:  

1. obdarowanego lub obdarowanych, którzy otrzymali darowiznę doliczoną do spadku, 

2. fundację rodzinną, której fundusz założycielski doliczono do spadku,  

3. osobę lub osoby, które otrzymały mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku.  

W tym przypadku, odpowiedzialność powyżej wymienionych podmiotów aktualizuje się dopiero w momencie, w którym uprawniony do zachowku nie może uzyskać go w pełnej wysokości od spadkobiercy i zapisobiercy windykacyjnego.  

Należy przy tym zaznaczyć, że ze względu na to, że ustawodawca nie określił konkretnej kolejności, w jakiej należy dochodzić zachowku od podmiotów wskazanych w „trzeciej grupie”, należy przyjąć, że uprawniony może dochodzić zachowku od każdego z ww. podmiotów w odrębnym postępowaniu – nie ponoszą one tym samym odpowiedzialności solidarnej, jak ma to miejsce w przypadku spadkobierców czy zapisobierców windykacyjnych.  

Obdarowany, fundacja rodzinna oraz osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji, których darowizna, fundusz założycielski lub mienie zostały doliczone do spadku odpowiadają więc za zachowek w określonym stosunku. 

Kluczowe z perspektywy uprawnionego do zachowku będzie również określenie, czy w danej sytuacji darowizna, fundusz założycielski fundacji rodzinnej lub mienie, które dana osoba otrzymała w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczane jest do spadku.

Poniżej przedstawiamy, jak kształtuje się odpowiedzialność podmiotów wymienionych w „grupie trzeciej”:  

Odpowiedzialność obdarowanego lub obdarowanych, których darowizna doliczana jest do spadku

Osoba obdarowana, która otrzymała darowiznę doliczaną do spadku odpowiada za zachowek wyłącznie w granicach wzbogacenia, które powstało na skutek darowizny od spadkodawcy, a jeżeli sam obdarowany jest uprawniony do zachowku, to jego odpowiedzialność ogranicza się do nadwyżki przekraczającej zachowek, który mu przysługuje.  

Jeżeli natomiast obdarowanych jest kilku, to w pierwszej kolejności za zachowek odpowiada obdarowany później, a obdarowany wcześniej odpowiada tylko wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać zachowku w całości od osoby obdarowanej później.  

Fundacja rodzinna jako obdarowany  

Fundacja rodzinna oprócz bycia spadkobiercą oraz zapisobiercą windykacyjnym może być również obdarowanym. Fundacja może występować zatem we wszystkich trzech grupach, które ponoszą odpowiedzialność za zachowek. Jeżeli fundacja rodzinna jest również obdarowanym, to odpowiada ona na zasadach ogólnych tak jak pozostali obdarowani.  

Odpowiedzialność fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczany jest do spadku 

Fundacja rodzinna, której fundusz założycielski doliczany jest do spadku odpowiada w trzeciej kolejności na równi z obdarowanym i osobą, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji.  

Odpowiedzialność fundacji rodzinnej za zachowek ogranicza się natomiast wyłącznie do granic wzbogacenia powstałego na skutek pokrycia funduszu założycielskiego przez spadkodawcę, jeżeli fundusz ten doliczany jest do spadku.  

Odpowiedzialność osoby lub osób, które otrzymały mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, które zostało doliczone do spadku 

Osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, które zgodnie z przepisami podlega doliczeniu do spadku, odpowiada za zachowek wyłączenie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem otrzymania tego mienia, a jeżeli osoba ta jest sama jednocześnie uprawniona do zachowku, to jej odpowiedzialność ogranicza się tylko do nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. 

Jeżeli jest natomiast kilka osób, które otrzymały mienie w związku z rozwiązaniem fundacji, w pierwszej kolejności odpowiada osoba, która otrzymała mienie później, a osoba, która otrzymała mienie wcześniej, odpowiada tylko wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać zachowku w całości od osoby, która otrzymała mienie później.  

Kiedy można dochodzić zachowku od kolejnej grupy osób odpowiedzialnych za jego spłatę uzupełnienie?  

Zgodnie z zasadami wskazanymi powyżej, uprawniony do zachowku powinien go dochodzić w określonej przepisami kolejności oraz w określonych granicach. Powstaje jednak pytanie, w którym momencie uprawniony do zachowku może go dochodzić od kolejnej grupy podmiotów, która jest zobowiązana do jego spłaty lub uzupełnienia.   

Nie ma przy tym konieczności pozywania podmiotów odpowiedzialnych za zachowek w pierwszej kolejności, w celu umożliwienia następnie dochodzenia zachowku od podmiotów odpowiedzialnych za zachowek później.  

Przykładowo, uprawniony do zachowku nie musi więc w pierwszej kolejności pozywać spadkobierców zmarłego w celu umożliwienia sobie dochodzenia uzupełnienia zachowku od zapisobierców windykacyjnych, którzy należą do grupy podmiotów odpowiedzialnych dopiero w drugiej kolejności.  

Uprawniony może jednak dochodzić zachowku od kolejnej grupy podmiotów odpowiedzialnych za zachowek dopiero po wykazaniu, że nie może on uzyskać zachowku od podmiotów odpowiedzialnych za zachowek wcześniej. Decydując się więc na dochodzenie zachowku przykładowo od zapisobiercy windykacyjnego, uprawniony musi jednocześnie przy tym wykazać, że nie ma możliwości otrzymania zachowku od spadkobierców. Jeżeli bowiem chociaż jeden z nich będzie miał możliwość pokrycia zachowku, to odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego się nie zaktualizuje.   

Przepisy nie określają jednak w jaki sposób uprawniony powinien wykazać brak możliwości uzyskania zachowku.  

Należy to rozumieć szeroko i przyjmować, że uprawniony może powołać wszelkie argumenty zarówno faktyczne, jak i prawne, które będą wykazywać, że nie miał możliwości uzyskania zachowku od podmiotów odpowiedzialnych wcześniej.  

Przykładowo, uprawniony może udowodnić, że nie może uzyskać zaspokojenia zachowku od spadkobiercy poprzez przedstawienie postanowienia o umorzeniu egzekucji z majątku tego spadkobiercy prowadzonej nawet przez innych wierzycieli niż sam uprawniony.  

Aleksandra Oczkiewicz

Paweł Dymkowski