Przewodnik po dziedziczeniu z testamentu i dziedziczeniu z wykorzystaniem fundacji rodzinnej

W jaki sposób można dziedziczyć?

Jeszcze niedawno jedynymi sposobami dziedziczenia było dziedziczenie ustawowe i testamentowe.

Obecnie jednak możliwe jest uzyskanie spadku za pomocą:
– dziedziczenia ustawowego
– dziedziczenia testamentowego
– świadczeń od fundacji rodzinnej

W tym przewodniku skupimy się na kwestii związanej z dziedziczeniem na podstawie testamentu oraz w ramach otrzymywania przez sukcesorów świadczeń od fundacji rodzinnej.

Warto podkreślić, że oba rozwiązania wyróżniają się tym, że dzięki nim spadkodawcy mogą, co do zasady, w pełni zdecydować w jaki sposób przekazać majątek swoim najbliższym oraz kto dokładnie powinien go otrzymać.

Dziedziczenie z testamentu

Wymogi dotyczące testamentu

Choć sporządzenie testamentu nie jest niczym szczególnie skomplikowanym to warto jednak pamiętać, że, aby był on skuteczny musi spełniać ściśle określone warunki.

Jeden testament = jeden testator

Testament w każdym wypadku może być sporządzony tylko i wyłącznie przez jedną osobę. Nieistotne jest, czy testator żyje we wspólności majątkowej ze swoim małżonkiem, czy też to, że w ramach ostatniej woli ma w planach rozporządzić majątkiem, który jest przez niego dzielony z inną osobą. W takim wypadku może on zdecydować o swojej części, a druga osoba o swojej, lecz tylko na oddzielnym testamencie. Zasada ta obowiązuję zawsze, niezależnie od tego, w jaki sposób został sporządzony testament.

Testament własnoręczny

Jeżeli spadkodawca zdecyduje się na sporządzenie pisemnego testamentu musi pamiętać o warunkach przyporządkowanych dla tej formy. Istotnym wymogiem bez którego testament odręczny nie może zostać uznany za ważny jest konieczność zachowania jego pisemnej formy. Jednakże nie chodzi jedynie o sam podpis, a sporządzenie testamentu w całości pismem ręcznym, bez możliwości przykładowo wydrukowania jego postanowień. Oprócz odręcznej formy, koniecznym elementem takiego testamentu jest wskazanie w jego treści daty sporządzenia dokumentu oraz podpisanie go.

Testament odręczny można przygotować o każdym miejscu i czasie, dlatego może uchodzić za najłatwiejszą i najwygodniejszą formę rozporządzenia majątkiem.

Testament notarialny

Możliwe jest także sporządzenie testamentu za pomocą notariusza w postaci aktu notarialnego. Może to pomóc spadkodawcy uniknąć błędów i w konsekwencji lepiej zrealizować jego ostatnią wolę, zapewniając techniczną prawidłowość testamentu.

Testament notarialny ma też inne zalety. Po pierwsze, niektóre postanowienia w testamencie dla swojej skuteczności wymagają formy aktu notarialnego. Nie można np. ustanowić zapisu windykacyjnego w testamencie odręcznym.

Ponadto, notariusz przechowuje akt notarialny w swojej kancelarii przez 10 lat od dnia jego sporządzenia, a następnie przekazuje go do archiwum ksiąg wieczystych właściwego sądu rejonowego. Zatem spadkodawca ma pewność, że w razie zagubienia odpisu testamentu notarialnego bez trudu będzie mógł go odtworzyć.

Takiej zalety nie ma testament odręczny, którego zgubienie albo zniszczenie może oznaczać konieczność sporządzenia go na nowo.

Notarialny Rejestr Testamentów

W kontekście powyższego, bardzo przydatne może okazać się również skorzystanie przez testatora z rozwiązania jakim jest Notarialny Rejestr Testamentów. Umożliwia on zarejestrowanie testamentu zarówno odręcznego jak i mającego formę aktu notarialnego, pozostawiając go zarazem na przechowanie u notariusza.

Chroni to w sposób szczególny uszanowanie ostatniej woli spadkodawcy, gdyż zarejestrowany testament w takim wypadku jest chroniony przed (świadomym lub nie) zgubieniem, ale również zniszczeniem czy przerobieniem jego treści. Pozwala to na to, żeby spadkobierca dowiedział się zawsze, o właściwej a nie np. bezprawnie zaktualizowanej treści testamentu.

W niektórych przypadkach kłopotliwe dla spadkobierców jest także poszukiwanie sporządzonego testamentu, co nie sprawia żadnego problemu, w przypadku umieszczenia testamentu w rejestrze. Zarejestrowanie testamentu nie stwarza także żadnych przeszkód, żeby spadkodawca sporządził nowy testament i tym samym zmienił postanowienia poprzedniego testamentu.

Testament allograficzny i testamenty szczególne

Poza powyżej wskazanymi sposobami sporządzenia testamentu istnieje jeszcze kilka innych możliwych form, w jakich można sporządzić testament.

Testament allograficzny

Jedną z nich jest tzw. testament allograficzny. Polega on na tym, że spadkodawca ustnie oświadcza swoją ostatnią wolę wobec jednej ze wskazanych w ustawie osób (wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego) w obecności dwóch świadków. Oświadczona wola jest później spisywana w protokole.

Testament ustny

Szczególną formą rozporządzenia na wypadek śmierci jest sporządzenie testamentu ustnego. Powinien on być wygłoszony w obecności co najmniej trzech świadków. Jest to najczęściej występująca w praktyce forma szczególna testamentu. Można z niej skorzystać, gdy wystąpią okoliczności uzasadniające obawę rychłej śmierci i zarazem uniemożliwiające lub w znaczny sposób utrudniające zachowanie zwykłej formy testamentu (tj. pisemnego, w formie aktu notarialnego albo allograficznego).

Pozostałe testamenty szczególne

Poza testamentem ustnym, testator może sporządzić również testament podróżny i testament wojskowy. Należy jednak pamiętać, że każdy z testamentów szczególnych traci moc, co do zasady, z upływem 6 miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego. Nie stoi to oczywiście na przeszkodzie do zachowania znajdujących się tam postanowień, gdy tylko spadkodawca sporządzi nowy testament w innej niż szczególnej formie.

Świadek testamentu jego beneficjentem?

Należy także pamiętać, że zarówno przy testamencie allograficznym, jak i testamencie szczególnym, świadkiem nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Naruszenie tego wymogu powoduje zawsze nieważność postanowienia, które przysparza korzyści tej osobie lub jej najbliższej rodzinie. Jednakże w niektórych przypadkach, gdy wykazane zostanie, że spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, może to doprowadzić do nieważności całego testamentu.

Rozporządzenie majątkiem w testamencie

Skoro wyjaśniliśmy już, jak należy właściwie sporządzić testament, warto również wytłumaczyć w jaki sposób testator może rozporządzić za jego pomocą swoim majątkiem.

Krąg spadkobierców

Przede wszystkim, nie istnieją jakiegokolwiek ograniczenia dotyczące tego, kogo można wskazać w testamencie. Należy podkreślić, że testator może wskazać w nim zarówno osoby najbliższe, które dziedziczyłyby jego majątek na podstawie dziedziczenia ustawowego, ale również osoby nie znajdujące się w kręgu jego krewnych lub np. instytucje, które zdaniem testatora powinny otrzymać część majątku po jego śmierci.

Zakres rozporządzeń testamentowych

Co ciekawe, spadkodawca nie musi decydować w testamencie o całości spadku, lecz może chociażby zdecydować o przekazaniu części swojego majątku za pomocą testamentu, a pozostałości w ramach zasad zgodnych z dziedziczeniem ustawowym. Poza tym, testator może zdecydować się przekazać w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe określonym podmiotom, a nawet zobowiązać spadkobiercę do określonych czynności prawnych. Należy jednak pamiętać, że niektóre postanowienia spowodują konieczność zawarcia testamentu w formie aktu notarialnego.

Odwołanie lub zmiana testamentu

Nie sposób zapomnieć także o tym, że spadkodawca zawsze może zmienić lub odwołać testament i tym samym spadkobiercę powołanego we wcześniejszym akcie, w którym została wyrażona wola spadkodawcy. Oświadczenie spadkodawcy może zostać dokonane w każdej chwili, gdy tylko nie znajduje się on w stanie wyłączającym świadome podejmowanie decyzji.

Dziedziczenie z wykorzystaniem fundacji rodzinnej

Szczególnie ciekawym rozwiązaniem dla nestora rodziny może być jednak skorzystanie z całkiem nowego instrumentu jakim jest fundacja rodzinna.

Fundacja rodzinna to szczególnego rodzaju narzędzie, które pozwala przeprowadzić kompleksowy i zaplanowany proces sukcesji. Fundator może dzięki niej zabezpieczyć wypracowany przez lata majątek nie tylko na przyszłe, ale również na wiele następnych pokoleń, nie pozwalając jednocześnie na zmarnotrawienie kapitału.

O tym, czym jest fundacja rodzinna oraz dla kogo jest ona skierowana szerzej wyjaśniamy w artykule Fundacja rodzinna: Odpowiednia strategia biznesowa? Ograniczenia, ryzyka i korzyści

Rola fundacji rodzinnej w dziedziczeniu majątku

Warto podkreślić, że fundacja rodzinna może być założona za życia fundatora lub po jego śmierci, za pomocą testamentu.

Paradoksalnie jednak, to właśnie założenie fundacji rodzinnej jeszcze za życia fundatora może w bardziej pełny sposób urzeczywistnić jego wolę i pozwoli mu na to, aby fundacja rodzinna w sposób faktyczny pozwoliła zachować, a może nawet rozwinęła rodzinny majątek.

Fundator określa beneficjentów fundacji w statucie, z tym, że nie musi ich tam wymieniać, lecz wystarczy, że wskaże on cechy, które należy spełnić, aby zostać beneficjentem fundacji rodzinnej. Dopiero po zrealizowaniu wskazanego warunku, fundacja rodzinna będzie zobowiązana do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz wyznaczonego beneficjenta.

Statut fundacji rodzinnej to najważniejszy dokument fundacji, dlatego niezbędne jest zawarcie w nim wszystkich istotnych postanowień.

Przykład:
Jan Kowalski może w statucie założonej przez siebie fundacji rodzinnej wskazać, że jej beneficjentem będzie każde z jego dzieci, lecz tylko, gdy ukończą oni studia.

Przekazanie majątku: jedna fundacja rodzinna dla całego majątku czy osobne fundacje dla każdego z dzieci?

O niewątpliwej atrakcyjności fundacji rodzinnej świadczy również fakt, że świadczenia dla beneficjentów fundacji, którzy są najbliższą rodziną fundatora (małżonek spadkodawcy, zstępni [np. dzieci, wnuki], wstępni [np. rodzice, dziadkowie], rodzeństwo, pasierb, ojczym i macocha) oraz samego fundatora są całkowicie zwolnione z PIT.

Z jednej strony można wskazać, że fundacja rodzinna, która będzie zarządzała większym majątkiem może również generować większe zyski. Z drugiej strony w tzw. rodzinach patchworkowych lepszym pomysłem może okazać się założenie kilku fundacji realizujących plany fundatorów.

Należy zauważyć również, że zwolnieniem PIT objęte są także dzieci małżonka spadkodawcy, zatem nie istnieje także potrzeba utworzenia odrębnej fundacji, gdy małżonek fundatora posiada dzieci np. z poprzedniego małżeństwa.

Fundacja rodzinna a zachowek

Kolejnym argumentem za tym, że fundacja rodzinna pozwala w największym stopniu uwzględnić wolę spadkodawcy jest możliwość zapobieżenia w niektórych przypadkach konieczności zapłaty wysokiego zachowku (np. po złożeniu pozwu o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku).

Nierzadko, mimo dużej wartości przedsiębiorstwa może się zdarzyć, że niemożliwa jest jednoczesna zapłata zachowku, osobom uprawnionym do roszczenia z tytułu zachowku z równoczesnym prowadzeniem biznesu, gdyż może wiązać się to z koniecznością sprzedaży aktywów przedsiębiorstwa np. znajdującego się w zakładzie sprzętu, bez którego dalsza praca nie będzie możliwa.

W tej sytuacji, możliwe jest skorzystanie z rozwiązań, które istnieją dzięki fundacji rodzinnej. Przede wszystkim, fundacja rodzinna nie będzie zobligowana do zapłaty zachowku w przypadku, gdy zostanie ona założona przed więcej niż 10 laty do otwarcia spadku, a sama fundacja rodzinna nie jest spadkobiercą fundatora.

Zagadnienie zachowku w fundacji rodzinnej opisaliśmy szerzej w artykule Czy fundacja rodzinna może obronić się przed zapłatą wysokiego zachowku?

Zachowek może nie być jedynym zmartwieniem fundacji rodzinnej. Jej odpowiedzialność majątkową, m. in. za długi fundatora opisujemy w artykule Fundacja rodzinna – odpowiedzialność majątkowa

Porównanie dziedziczenia z testamentu i dziedziczenia z wykorzystaniem fundacji rodzinnej

Podstawowe różnice między fundacją rodzinną a testamentem to:
– możliwość założenia fundacji przez kilka osób

– możliwość stworzenia koncepcji na wiele pokoleń za pomocą fundacji rodzinnej,

– wiążący charakter celów fundacji rodzinnej, w przeciwieństwie do celów zapisanych przez testatora,

– możliwość zastrzeżenia świadczenia od fundacji pod warunkiem lub terminem (gdy spadkodawca powołał kogoś w testamencie, nie może tego zrobić z zastrzeżeniem, np. że ktoś zostanie spadkobiercą tylko wtedy, gdy w przeciągu 5 lat od otwarcia spadku ukończy jeden ze 100 najlepszych uniwersytetów),

– możliwość wykorzystania fundacji do gromadzenia rodzinnego majątku, poza określonym świadczeniem na rzecz wybranych osób.

Gromadzenie majątku za pomocą fundacji rodzinnej może odbywać się na wiele różnych sposobów

Zaplanowane dziedziczenie

Jak widać, warto przemyśleć jaki sposób przekazania majątku najbliższym może być najkorzystniejszy biorąc pod uwagę teraźniejszość, ale również przyszłość.

Zaplanowana i kompleksowa sukcesja może pomóc nie tylko w korzystnym przekazaniu majątku, ale także w m. in. zapobiegnięciu rodzinnych sporów, dlatego warto przygotować ją przy pomocy specjalistów. Ewentualny problem, który mógłby pojawić się w chwili otwarcia spadku, prowadzić może nawet do sprzeniewierzenia całego majątku.

Decydując się na fundację rodzinną, warto również zadbać o jej prawidłowe funkcjonowanie, np. o to, w jaki sposób powinna wyglądać jej księgowość. Szerzej temat ten opisujemy w artykule Zasady księgowości w fundacji rodzinnej

Konrad Sawczuk
Jacek Miłaszewski