Modyfikacje, które wchodzą w życie 15 listopada 2023 roku nie stanowią rewolucji w dziedziczeniu, ale w wielu sytuacjach mogą nieco ułatwić życie spadkobiercom. Aby dowiedzieć się co konkretnie ulegnie zmianie, przeczytaj nasz artykuł.

Najważniejsze modyfikacje to:

1. Ograniczenie kręgu spadkobierców – do dziedziczenia ustawowego nie będą powołani cioteczne i stryjeczne wnuki oraz dalecy krewni;
2. Lepsza ochrona małoletnich spadkobierców przed długami – nie potrzeba zgody sądu, jeśli rodzice dziecka odrzucą spadek;
3. Nowe przesłanki niegodności – uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego albo obowiązku pieczy pozbawi spadku.

Powyższe zmiany wchodzą w życie 15 listopada 2023 roku, a nie 4 listopada – mimo że taką informację można znaleźć na niektórych stronach internetowych. Skąd te rozbieżności? Zmiany w prawie spadkowym wprowadza Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. 28 lipca 2023 r. Prezydent podpisał ustawę 4 sierpnia 2023 r. – i właśnie od tej daty niekiedy liczono czas wejścia w życie zmian. To jednak błąd, gdyż tzw. vacatio legis, które w tym przypadku wynosi 3 miesiące, należy liczyć od dnia ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw RP. To zdarzenie nastąpiło natomiast dopiero 14 sierpnia 2023 r. Wobec tego czas wejścia w życie nowelizacji prawa spadkowego to 3 miesiące od 14 sierpnia 2023 roku, czyli 15 listopada 2023 roku.

Przebieg procesu legislacyjnego można prześledzić pod tym linkiem.

Dalecy krewni już nie dziedziczą

W ramach dziedziczenia możemy wyróżnić 5 grup spadkobierców:

1. Małżonek i zstępni
2. Małżonek, rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa
3. Dziadkowie i ich zstępni – aktualnie dziadkowie, ich dzieci oraz wnukowie
4. Pasierbowie
5. Gmina ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa

Jak widać powyżej, potencjalnymi spadkobiercami może być bardzo wiele osób, a procedura ustalania osób uprawnionych do dziedziczenia może być bardzo skomplikowana i długotrwała. Czasami dziedziczyć majątek po zmarłym mogły nawet osoby, które nie posiadały żadnych faktycznych więzi ze zmarłym spadkodawcą. Wobec tego ustawodawca postanowił zmienić zakres trzeciej grupy spadkobierców.

Jak było? 

Wcześniej trzecia grupa spadkobierców była otwarta – jeśli w momencie śmierci spadkobierca nie posiadał żadnych dzieci (ani dalszych zstępnych), małżonka, rodziców ani rodzeństwa, to do dziedziczenia dochodzili jego dziadkowie. W przypadku ich braku dziedziczyli ich zstępni, tj. wujkowie i ciotki spadkodawcy – jeśli i te osoby nie dożyły otwarcia spadku, do dziedziczenia dochodzili ich zstępni, tj. kuzyni spadkodawcy. Na tym jednak nie koniec, bowiem w braku kuzynów mogli dziedziczyć ich zstępni i kolejni zstępni – ten krąg spadkobierców nie był w żaden sposób ograniczony.

Jak jest od 15 listopada 2023 roku?

Trzecia grupa spadkobierców została ograniczona do wnuków dziadków. Po zmianach zstępni kuzynów spadkobiercy (tj. tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki) nie są powołani do dziedziczenia ustawowego.

Naszym zdaniem powyższe zmiany są uzasadnione, gdyż często na tak dalekim poziomie pokrewieństwa nie istnieją żadne relacje rodzinne. Co więcej wcześniejszy stan prawny stwarzał pewne niebezpieczeństwo. Mianowicie, jeśli spadkobierca był zadłużony, to można było się spodziewać, że wszyscy spadkobiercy odrzucą spadek po nim, aby nie odziedziczyć długów. Tak szeroka grupa spadkobierców zdecydowanie wydłużała całą procedurę.

Ochrona małoletnich

Zdarzają się takie spadki, których nikt nie chce przyjąć, bowiem składają się w większości z długów. Wobec tego osoby uprawnione do dziedziczenia składają oświadczenie (przed sądem lub notariuszem) o odrzuceniu spadku. Osobę, która odrzuca spadek, przepisy traktują tak, jakby nie dożyła ona otwarcia spadku – wobec tego w jej miejsce wstępują kolejni spadkobiercy i oni również muszą odrzucić spadek. Nieco bardziej skomplikowana sytuacja występuje w przypadku, gdy uprawnieni do dziedziczenia są małoletni, bowiem nie mogą oni samodzielnie odrzucić spadku. W tym zakresie nowelizacji poddano dwie istotne kwestie.

Jak było?

Wcześniej procedura wyglądała w taki sposób, że najpierw spadek odrzucał uprawniony do tego rodzic, a następnie składał wniosek (jako przedstawiciel ustawowy dziecka) do sądu opiekuńczego o udzielenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu swojego małoletniego dziecka.

Ta zgoda była konieczna, gdyż odrzucenie spadku to czynność przekraczająca zwykły zarząd majątkiem dziecka – sąd każdorazowo musiał ocenić czy rezygnacja z dziedziczenia leży w interesie dziecka.

Bardzo istotny był również termin złożenia oświadczenia. Wynosił on 6 miesięcy i był liczony od dnia dowiedzenia się o fakcie dziedziczenia. W praktyce termin liczono od dnia śmierci spadkodawcy lub od dnia odrzucenia spadku przez rodzica. O ile ten termin jest zwykle wystarczający dla dorosłych spadkobierców, to w przypadku konieczności uzyskania zgody sądu opiekuńczego, mógł być problematyczny. To zagadnienie było na tyle istotne, że na ten temat wypowiadał się Sąd Najwyższy np. w postanowieniu z 2018 roku, gdzie wskazano, iż: Termin przewidziany w art. 1015 § 1 k.c. nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął.

Jak jest od 15 listopada 2023 roku?

Wprowadzono dwa istotne udogodnienia dla małoletnich spadkobierców

Po pierwsze zgoda sądu w wielu przypadkach nie będzie już potrzebna. Nowe przepisy stanowią, że jeżeli dzie­cko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzuce­nia spadku przez rodzica, to odrzucenie spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska – o ile jest dokonywane za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie – nie będzie wymagało zezwolenia sądu opiekuńczego, chyba że spadek przyj­muje inny potomek rodziców tego dziecka.

PRZYKŁAD:

Spadkodawca miał jednego syna – Piotra – i dwójkę niepełnoletnich wnuków. Po jego śmierci w skład spadku wszedł majątek o wartości 100 tys. złotych i długi w wysokości 1 mln złotych. W związku z tym syn spadkodawcy odrzucił spadek. Zgodnie z nowymi przepisami, Piotr nie musiał już zwracać się do sądu o zgodę na odrzucenie spadku w imieniu swoich dzieci. Piotr złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci, wykazując przy tym jedynie, że posiada w tym zakresie zgodę drugiego rodzica dzieci oraz sam wcześniej odrzucił ten spadek.

Druga korzystna zmiana to zawieszenie terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, gdy to wymaga zezwolenia sądu. W takim przypadku termin ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym zakresie.

Nowe przesłanki niegodności

W prawie spadkowym istnieją dwie konstrukcje prawne, które mogą doprowadzić do pozbawienia danej osoby spadku – to wydziedziczenie oraz niegodność dziedziczenia.

O wydziedziczeniu decyduje sam spadkodawca, wprowadzając odpowiedni zapis w testamencie. Należy wskazać kto zostaje wydziedziczony oraz z jakiego powodu. Ten powód nie może być jednak dowolny – wyłączne przyczyny wydziedziczenia są wskazane w Kodeksie cywilnym. Pozbawienie spadku z innego powodu nie będzie skuteczne, a co za tym idzie – dana osoba będzie mogła żądać zachowku. Więcej o zachowku piszemy w artykule: Zachowek – co to jest, kto i kiedy może go żądać?

Nieco inną funkcję ma konstrukcja niegodności dziedziczenia. W tym przypadku to sąd, już po śmierci spadkodawcy, decyduje czy dana osoba, ze względu na ciężkie przewinienie wobec spadkodawcy powinna zostać pozbawiona spadku. Zwykle chodzi o zdarzenia, które wyjdą na jaw już po śmierci spadkodawcy, dlatego o niegodności dziedziczenia decyduje sąd.

Jak było?

Dotychczas niegodnym dziedziczenia mógł zostać uznany spadkobierca, który:

• umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testa­mentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Te powody nadal pozostają aktualne – nowelizacja dodała natomiast również inne powody, które mogą stać się podstawą uznania danej osoby za niegodną dziedziczenia.

Jak jest od 15 listopada 2023 roku?

Nowelizacja rozszerza katalog sytuacji, w których spadkobierca może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia. W nowym stanie prawnym spadkobierca może zostać pozbawiony dziedziczenia przez sąd (oprócz przypadków wskazanych powyżej) również, gdy:

• uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orze­czeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym or­ganem albo inną umową;
• uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy ro­dzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Krzysztof Binkowski

Jacek Miłaszewski