Spis treści

Fundacja rodzinna to osoba prawna wprowadzona do polskiego porządku prawnego na podstawie ustawy z 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej. Fundację tworzy fundator, który przenosi na nią część swoich aktywów, ale nie ma w niej jednak żadnych udziałów czy akcji. Celem ustawy było wzmocnienie narzędzi prawnych do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych. Uzupełniła ona testamenty, zapisy, polecenia i darowizny na wypadek śmierci i stworzyła kolejny sposób na przekazanie następcom możliwości korzystania z dorobku życiowego spadkodawców. Fundacja rodzinna to rozwiązanie, które pozwala na gromadzenie rodzinnego majątku, a jednocześnie zaspokajanie potrzeb beneficjentów, którzy co do zasady są członkami rodziny fundatora – choć mogą to być również inne osoby i podmioty. Beneficjentem oczywiście może być również fundator.

Co to jest fundacja rodzinna?

W 2019 roku rozpoczęły się prace nad projektem ustawy o fundacji rodzinnej. Prace nad nowymi rozwiązaniami, prowadzono niemalże przez pięć lat. Były o tyle skomplikowane, że regulują nie tylko sprawy dotyczące samej fundacji rodzinnej, ale wprowadzają nowości w zakresie prawa spadkowego oraz nowe regulacje podatkowe. Po wielu konsultacjach z przedstawicielami ministerstw, w których mieliśmy okazję brać udział, okazało się, że wszystkie ugrupowania polityczne poparły projekt w Sejmie, a projekt ustawy został przyjęty niemalże jednomyślnie. Jesteśmy przekonani, że wprowadzenie instytucji fundacji rodzinnej pomoże wielu firmom kontynuować prowadzenie biznesu w perspektywie dłuższej niż jedno pokolenie. To rozwiązanie znacznie poszerza katalog środków na rzecz właściwej sukcesji w biznesie.

W ramach zmian przepisów dostosowano także m.in. zasady ustalania zachowku. Są one zdecydowanie bardziej elastyczne niż dotychczas. Przykładowo, w ramach nowych regulacji przewidziano możliwość rozłożenia zachowku na raty, odroczenia jego płatności, a nawet – w uzasadnionych przypadkach – jego obniżenia. Co więcej, jeżeli majątek zostanie wprowadzony do fundacji przed więcej niż 10 laty przed śmiercią fundatora, nie będzie on wliczany do podstawy zachowku. W wielu przypadkach zaplanowanie sukcesji na wczesnym etapie przełoży się więc na wyeliminowanie sporów o zachowek, które zagrażają kontynuacji prowadzenia firmy rodzinnej.

Geneza i cel fundacji rodzinnej

Właściciele decydujący się przekazać swoje firmy wybranej osobie albo osobom stają przed trudnym wyzwaniem. Tradycyjne rozwiązania takie jak testament czy zapis zapewniają sukcesję tylko w kolejnym pokoleniu. Te rozwiązania nie mają natomiast wpływu na dalszą przyszłość biznesową firm i zgromadzonym dzięki nim majątkom.

Dziedziczenie praw w spółkach handlowych (ogółu praw i obowiązków w spółce, udziałów czy akcji) przez kilka osób ma charakter ułamkowy i podlega odpowiednim przepisom o współwłasności w częściach ułamkowych. Odmienne uregulowanie kwestii związanych z dziedziczeniem możliwe jest poprzez sporządzenie testamentu, zawierającego stosowne rozporządzenia, zgodne z wolą wspólnika. Nie zapewnia to jednak trwałości samego biznesu. Następcy prawni mają prawo rozporządzać odziedziczonymi prawami. Ponadto w takim przypadku bardzo często pojawia się problem wypłaty zachowków, które nierzadko są przeszkodą do zaplanowania sukcesji.

Idea fundacji rodzinnej opiera się na założeniu, że biznes i rodzina są formalnie odseparowane od siebie, ponieważ majątek staje się własnością fundacji rodzinnej. Działa ona jak skarbiec rodzinny. Ma zapewnić rodzinie środki finansowe, a przy tym realizować wizję fundatora i dbać o wartości przyjęte przez niego w biznesie. Fundacja rodzinna jest więc środkiem do celu – ma umożliwić funkcjonowanie firm przez pokolenia i zabezpieczać potrzeby finansowe wskazanych przez fundatorów beneficjentów. Od wielu lat zagraniczne fundacje prywatne były wykorzystywane do ochrony majątku właścicieli wielich marek, jak Ikea, BMW czy ROLEX.

Dlaczego fundacja rodzinna stała się potrzebna?

Przekazanie firm w ręce osób najbliższych pozwala zapewnić finansowe zabezpieczenie. Jednakże wdrożenie tego rozwiązania było dotychczas trudne. Przedsiębiorcy musieli skrupulatnie rozważyć, kto ma przejąć majątek i na jakich zasadach. Dodatkowo w ramach działalności gospodarczej często zaangażowani byli współmałżonkowie – co wielokrotnie komplikowało plany seniora, co pokazują przykłady prezentowane w mediach. Natomiast brak rozważenia oraz właściwego uregulowania kwestii sukcesji przez przedsiębiorcę naraża na powstanie niekorzystnych okoliczności dla sukcesorów. W szczególności może prowadzić do powstania sporów wśród następców prawnych, nierzadko skutkujących poważnym rozłamem oraz pokrzywdzeniem wspólników, a w skrajnych przypadkach nawet brakiem kontynuacji działalności gospodarczej przejętej od nestora.

Fundacja rodzinna pozwala na wyeliminowanie a co najmniej na znaczne ograniczenie ryzyk związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Jeśli przygotowanie struktury fundacji zostało wykonane właściwie wizja fundatora w fundacji rodzinnej może zostać trwale zabezpieczona.

Aby wykorzystać potencjał fundacji rodzinnej do powołania fundacji rodzinnej powinno dojść na możliwie wczesnym etapie. Wbrew powszechnemu przekonaniu nie jest to narzędzie dla osób starszych. Z aktualnych badań przeprowadzonych w ramach pierwszych 100 fundacji rodzinnych wynika, że oświadczenie o utworzeniu fundacji rodzinnej składają często osoby w przedziale wiekowym 30-50 lat. Dzięki fundacji rodzinnej przedsiębiorcy, ale także osoby prywatne mogą cieszyć się bezpieczeństwem. Zalety tego rozwiązania były przyczyną zakładania fundacji rodzinnej o podobnym charakterze w innych krajach.

Główne cele fundacji rodzinnej

Ustawa o fundacji rodzinnej przewiduje, że fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundator powinien określić w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej.

Według aktualnych badań przeprowadzanych na próbie pierwszych 100 fundacji rodzinnych zaobserwowano, że:

90% fundatorów jako cel wskazała ochronę majątku przed rozdrobnieniem i jego podziałem na skutek spadkobrania,
71% fundatorów jako cel wskazała pomnażanie majątku przez działalność fundacji,
27% fundatorów jako cel wskazała pokrywanie kosztów leczenia beneficjentów,
34% fundatorów jako cel wskazała pokrywanie kosztów kształcenia beneficjentów,
14% fundatorów jako cel wskazała pokrywanie kosztów mieszkania i wypoczynku beneficjentów,
16% fundatorów jako cel wskazała wspieranie organizacji pożytku publicznego,
6% fundatorów jako cel wskazała ochronę dobrego imienia fundatora lub fundacji.

Oczywiście trudno wymienić wszystkie cele, którym może służyć fundacja, bowiem cele dotyczące fundacji rodzinnej mogą być określone dowolnie przez fundatorów (ważne aby były zgodne z celem podstawowymi (gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów). Przykładowo fundacja rodzinna może zostać powołana w celu dokonywania płatności związanych z alimentacją, czy dokonywania płatności związanych z działalnością artystyczną beneficjentów.

Kluczowe założenia fundacji rodzinnej

Fundatorem może zostać osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, a więc m.in. prawo swobodnego dysponowania swoim majątkiem. Fundację rodzinną może utworzyć także kilku fundatorów. Beneficjentem fundacji rodzinnej może zostać osoba fizyczna lub organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego.

Z dochodów i majątku fundacji rodzinnej można finansować ustalone przez fundatorów wydatki, koszty bieżącego utrzymania, kształcenia lub leczenia beneficjentów albo wydatki na cele statutowe organizacji pozarządowej prowadzącej działalność pożytku publicznego.

Odrębność majątkowa i ograniczona odpowiedzialność

Fundator ma dużą swobodę w określeniu zasad zarządzania fundacją rodzinną, jej funkcjonowania oraz określenia celu i zasad działalności fundacji. Z założenia będzie to zapewnienie nieprzerwanego działania firmy oraz zapewnianie środków do życia dla członków najbliższej rodziny. Majątek, w który wyposaża się fundację rodzinną, może stanowić mienie należące do fundatora albo fundatorów, w tym przede wszystkim będą to udziały i akcje spółek mających swoją siedzibę w kraju lub za granicą. Fundator musi przekazać fundacji rodzinnej majątek warty co najmniej 100 000 zł, który stanowić będzie fundusz założycielski.

Majątek wniesiony do fundacji rodzinnej jest niezależny od fundatora. Co do zasady jest nieściągalny i nie podlega egzekucji w zakresie roszczeń przeciwko fundatorowi). Nie zostanie również w żaden sposób podzielony poprzez roszczenia zachowkowe – chyba że taka będzie wola fundatora lub ten umrze wcześniej niż przed upływem 10 lat od dnia wprowadzenia tegoż majątku do fundacji.

Fundusz założycielski i zasilenie majątku

Ustawa o fundacji rodzinnej przewiduje obowiązek fundatora co do wniesienia do fundacji rodzinnej majątku na pokrycie jej funduszu założycielskiego w wysokości co najmniej 100 000 zł. Zgodnie z przepisami fundator powinien wnieść do fundacji rodzinnej mienie, które Kodeks cywilny definiuje jako własność i inne prawa majątkowe. Przepisy dają więc fundatorowi stosunkowo dużo możliwości, może on bowiem wnieść do fundacji rodzinnej przykładowo:

udziały lub akcje;
ogół praw i obowiązków wspólnika w spółce osobowej;
prawo zastawu, zastawu rejestrowego lub użytkowania udziałów bądź akcji albo innych rzeczy;
własność lub użytkowanie wieczyste nieruchomości;
własność ruchomości, np. dzieło sztuki, samochód lub jacht;
wierzytelności;
środki pieniężne;
prawa własności intelektualnej, np. majątkowe prawa autorskie;
prawa własności przemysłowej, np. patenty czy prawa ochronne na znaki towarowe;
obligacje;
jednostki w funduszach inwestycyjnych.

Warto pamiętać o tym, że wniesienie wkładów na pokrycie funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej jest traktowane jak darowizna. W konsekwencji, gdy fundatorem jest małżonek, który zamierza wnieść do fundacji mienie pochodzące z majątku wspólnego małżonków, konieczne jest uzyskanie zgody drugiego małżonka na tę czynność. Jest to niezwykle istotne, ponieważ brak wymaganej zgody małżonka będzie skutkować nieważnością wniesienia wkładów na pokrycie funduszu założycielskiego. Taka sytuacja może prowadzić do zakwestionowania poprawności założenia fundacji rodzinnej, jeżeli równowartość wkładów nie przekroczy 100 000 zł.

Struktura i funkcjonowanie fundacji rodzinnej

Dzięki fundacji można zbudować struktury organizacyjne zapewniające kontynuację biznesu i ochronę majątku w perspektywie dłuższej niż jedno pokolenie, bez konieczności osobistego zaangażowania następców prawnych.

Ustawa o fundacji rodzinnej reguluje zasady działania zarządu, rady nadzorczej oraz zgromadzenia beneficjentów. O ile statut nie stanowi inaczej, uchwały organów fundacji zapadają bezwzględną większością głosów, a każdemu członkowi przysługuje jeden głos. Głosowania są jawne, z możliwością zarządzenia głosowania tajnego, w szczególności w sprawach personalnych i osobistych. Fundacja rodzinna działa na podstawie statutu fundacji (a także regulaminów), a fundator ma niemal nieograniczoną swobodę w zakresie ustalenia zasad działania fundacji rodzinnej. To fundator – lub uprawniona przez fundatora osoba – może w ramach statutu fundacji zmienić ustawowy porządek działalności organów fundacji, a także wprowadzić inne potrzebne postanowienia.

Organem zarządzającym fundacją rodzinną jest zarząd, który jest odpowiedzialny za realizację jej celów oraz odpowiednie gospodarowanie składnikami majątku fundacji rodzinnej. Przykładowo, zarząd fundacji występuje na zgromadzeniach wspólników spółek, które zostały wniesione do fundacji rodzinnej. Ustawa określa trzyletnią kadencję członka zarządu, a zarząd może być organem jednoosobowym lub wieloosobowym (jednakże statut może stanowić inaczej). Członkiem zarządu może być fundator, a także beneficjent. Ustawa o fundacji rodzinnej przewiduje zbliżone zasady dotyczące funkcjonowania zarządu do znanych dotychczas w prawie spółek. Na przykład zarząd może wytoczyć przeciwko fundacji powództwo o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały jej organów sprzecznej z jej statutem, celem lub z ustawą.

Organizacja fundacji rodzinnej

Fundacja rodzinna działa poprzez zarząd i może podlegać wewnętrznemu nadzorowi rady nadzorczej lub innych organów określonych przez fundatora w statucie. Modelowo wskazani przez fundatora beneficjenci tworzą zgromadzenie, które zbiera się w określonych przez fundatora przypadkach (np. przy uzupełnianiu składu danego organu, zatwierdzeniu sprawozdania finansowego). Zapewnia to niezbędny wpływ rodziny na najważniejsze kwestie związane z działalnością fundacji rodzinnej w perspektywie wielu lat.

Dochody uzyskiwane przez fundację rodzinną w ramach dozwolonej działalności są co do zasady zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych. Z pewnymi wyjątkami podatek dochodowy po stronie fundacji pojawi się dopiero przy wypłacie świadczeń, realizacji świadczeń w postaci ukrytych zysków lub likwidacji fundacji. Mechanizm odroczenia opodatkowania ułatwia kumulację kapitału i dalsze inwestowanie zysków fundacji.

Zgromadzenie beneficjentów jest organem o charakterze pomocniczym i uzupełniającym. Zgromadzenie beneficjentów powinno być zwoływane w przypadku wystąpienia okoliczności faktycznych wymagających podjęcia decyzji przez beneficjentów – w konkretnych, ściśle określonych w ustawie bądź statucie sprawach. Zadaniem zgromadzenia beneficjentów może być w szczególności wybieranie składu poszczególnych organów i zatwierdzanie sprawozdania finansowego oraz wybór audytora. Jeżeli w fundacji rodzinnej ustanowiono radę nadzorczą, członków tego organu po śmierci fundatora powołuje zgromadzenie beneficjentów. W zgromadzeniu beneficjentów może wziąć udział każdy beneficjent fundacji, któremu w statucie przyznano uprawnienie do uczestnictwa w nim. Decyzja w tym zakresie zależy od fundatora.

Niezależnie od uprawnienia do uczestniczenia w zgromadzeniu beneficjentów beneficjentowi przysługuje prawo wglądu do dokumentów fundacji, w szczególności statutu oraz uzyskania informacji o działalności fundacji rodzinnej. Beneficjent może przeglądać dokumenty, sprawozdania finansowe i księgi rachunkowe, sporządzać z nich odpisy, żądać wyjaśnień od zarządu, osobiście lub przez upoważnioną przez siebie osobę. Wyłączenie z tego uprawnienia dotyczy dokumentów i informacji, których jawność została zastrzeżona przez fundatora.

Proces tworzenia fundacji rodzinnej

Proces zakładania fundacji składa się z następujących kroków:

Złożenie przez fundatora oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej przed notariuszem w akcie założycielskim lub testamencie.
Sporządzenie statutu zawierającego reguły działania fundacji rodzinnej.
Przekazanie majątku na fundusz założycielski.
Ustanowienie organów fundacji rodzinnej.
Wpisanie fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych.

Fundacja rodzinna podlega wpisowi do rejestru fundacji rodzinnych, który jest prowadzony przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. Wniosek o wpis do rejestru składa fundator, a jeśli fundacja została ustanowiona w testamencie – wniosek składa zarząd.

Korzyści podatkowe fundacji rodzinnej

Opodatkowanie fundacji rodzinnej i beneficjentów jest bardzo korzystne – z założenia uwzględnia związki rodzinne z fundatorem. Założenie oraz przekazanie majątku do fundacji rodzinnej nie jest opodatkowane (brak PCC i CIT w tym zakresie). Co do zasady fundacja rodzinna płaci CIT, który jest pobierany dopiero w momencie przekazywania środków beneficjentom. Beneficjenci będący osobami fizycznymi, jako podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych są zwolnieni z podatku, jeśli będą fundatorem oraz jego małżonkiem, wstępnym, zstępnym, rodzeństwem, pasierbem, ojczymem lub macochą (najbliższa rodzina). Co ważne, przekazanie świadczeń na rzecz beneficjentów fundacji nie podlega podatkowi od podatkowi od spadków i darowizn. Beneficjenci będący organizacjami pozarządowymi będą płacić CIT na dotychczasowych zasadach, w tym będą mogli skorzystać z obowiązującego zwolnienia przedmiotowego. Oczywiście wprowadzone przepisy nie będą pozwalały traktować fundacji tego typu jako wehikułu do unikania opodatkowania.

Nie można przy tym pominąć, że w niektórych przypadkach fundacja może być zobowiązana do zapłaty CIT na zasadach ogólnych, według stawki 19%, a nawet sankcyjnej 25%. Przykładowo, taki obowiązek po stronie fundacji rodzinnej pojawi się w przypadku prowadzenia przez fundację działalności spoza dozwolonego katalogu czy w przypadku wynajmu lub dzierżawy przez fundację przedsiębiorstwa, jego zorganizowanej części lub majątku służącego prowadzeniu działalności gospodarczej przez beneficjenta, fundatora lub podmiot z nimi powiązany.

Ochrona majątku przedsiębiorcy

Trudno wskazać na wszystkie korzyści, jakie daje fundacja rodzinna. Do zalet można jednak z pewnością zaliczyć:

utrzymanie majątku oraz brak jego rozdrobnienia;
planowanie w perspektywie wielu pokoleń;
ochronę majątku, także w zakresie roszczeń o zachowek, które utrudniają, a niekiedy nawet uniemożliwiają kontynuowanie działalności przez następców;
możliwość zabezpieczenia zarówno celów prywatnych, jak również użyteczności publicznej;
efektywne zarządzanie majątkiem i jego pomnażanie;
finansowe zabezpieczenie członków rodziny;
możliwość wycofania się fundatora – przedsiębiorcy z aktywnego prowadzenia biznesu, bez utraty wpływu na dalsze losy firmy.

Fundacja rodzinna a rozwiązania międzynarodowe

Fundacje prywatne występują od wielu lat w różnych systemach prawnych: zarówno anglosaskim, jak i kontynentalnym (np. w Austrii, Holandii, Lichtensteinie, Niemczech, Szwajcarii, na Cyprze czy Malcie). Utworzenie fundacji zagranicznej przed wprowadzeniem do systemu prawnego w Polsce fundacji rodzinnej umożliwiało wykorzystywanie dodatkowych możliwości, jakie dają te organizacje.

Aktualnie polska regulacja daje wiele korzyści związanych z założeniem fundacji rodzinnej. W związku z tym fundacja rodzinna będzie mogła pretendować do korzystniejszego rozwiązania dla osób zamożnych. Oczywiście doradztwo dla przyszłych fundatorów powinno uwzględniać wszystkie potrzeby, w tym często pomijanych skutków prawnych i podatkowych przy rozwiązaniu fundacji.

Praktyczne aspekty działalności fundacji rodzinnej

Fundator może określić częstotliwości płatności związanych z działalnością fundacji. Może także pozostawić tę kwestie do decyzji określonej osoby czy całej rodziny. Można ustalić szczegółowy rodzaj wsparcia dla beneficjentów – np. pożyczka na określony cel, która przy jego realizacji zostanie zamieniona na określone świadczenie od fundacji.

Fundacja rodzinna może stać się właścicielem majątku rodzinnego, w szczególności: przedsiębiorstwa, udziałów w spółkach, papierów wartościowych, a także nieruchomości i ruchomości. Zysk wypracowany przez majątek należący do fundacji rodzinnej przeznacza się zgodnie z wolą fundatora, w tym na potrzeby rodziny. Dzięki temu można pogodzić dwie ważne sfery: biznesu i życia prywatnego.

Wyzwania i perspektywy rozwoju fundacji rodzinnej

Każdorazowo fundacja rodzinna powinna realizować cele zgodne z założeniami jakie przyświecały ustawodawcy wprowadzając w życie przepisy ustawy o fundacji rodzinnej oraz przepisy podatkowe. Kluczowe jest, aby fundacja rodzinna działała na podstawie zindywidualizowanego statutu przewidującego zapisy odzwierciedlające indywidualną sytuację osobistą, majątkową i rodzinną danego fundatora i beneficjentów oraz aby w sposób rzeczywisty realizowała wskazany w statucie cel.

Wyzwania w zarządzaniu fundacją rodzinna

Fundacja rodzinna, która prowadzi działalność gospodarczą poza jej dopuszczonym zakresem, podlega sankcyjnej stawce 25% CIT. Podatek w takim wypadku nie jest przesunięty w czasie, tylko płacony od bieżącego dochodu. Dlatego też podejmując decyzje dotyczące przedmiotu działalności gospodarczej fundacji rodzinnej, należy pamiętać o ustawowych ograniczeniach.

Fundacja rodzinna może być wykorzystywana jako narzędzie holdingowe, jednakże nie może być wspólnikiem spółki opodatkowanej na zasadach tzw. estońskiego CIT. Przy wnoszeniu do fundacji rodzinnej udziałów w spółce, należy liczyć się z utratą przez taką spółkę prawa do wyboru lub kontynuacji opodatkowania w formie CIT estońskiego. Jednakże sami beneficjenci i fundatorzy fundacji rodzinnej mogą w dalszym ciągu być wspólnikami spółki opodatkowanej estońskim CIT, bez ryzyka utraty przez spółkę prawa do rozliczenia w tej formie.

Przyszłość fundacji rodzinnej w Polsce

Należy spodziewać się, że w najbliższych miesiącach dalszego trendu wzrostowego w zakresie rejestracji fundacji rodzinnych.

Rejestr fundacji rodzinnych w Polsce prowadzi Sad Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. To tam trafiają wszystkie wnioski o założenie fundacji. Do tej pory złożono ich 828. W 2023 roku zarejestrowano 448 fundacji. Czas oczekiwania na rejestrację ustabilizował się na poziomie 2-3 miesięcy. Wobec tego postulowane jest, aby czas rejestracji został skrócony.

Z aktualnych badań wynika, że nastąpi znaczne rozbudowanie statutów oraz innych dokumentów związanych z procesem sukcesji w celu zapewnienia pełnej realizacji planu fundatora.

Podsumowanie znaczenia fundacji rodzinnej

Fundacja rodzinna, ze względu na opisany wyżej atrakcyjny sposób opodatkowania, to dobre narzędzie do akumulacji majątku. Reinwestowanie zdobywanych przez fundację środków bez potrzeby bieżącego płacenia podatku, pozwala na zwielokrotnienie wniesionych do niej środków, które są w niej naprawdę bezpieczne.

Fundacja rodzinna jest atrakcyjna także ze względu na możliwość efektywnego zarządzania majątkiem, biorąc pod uwagę swobody jakie daje. Jednak skorzystanie z efektywnego opodatkowania fundacji nie może być celem samym w sobie. Każdy statut fundacji rodzinnej powinien odwzorowywać wypracowany model sukcesji.

Fundacja rodzinna – nowe narzędzie sukcesji i ochrony majątku w Polsce