Zachowek – co to jest, kto i kiedy może go żądać?

Zachowek to uprawnienie, które ma na celu zabezpieczenie interesów spadkobierców ustawowych niezależnie od tego, kto został powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu. Zachowek chroni zatem interesy członków najbliższej rodziny, na wypadek gdyby uznali oni, że są pokrzywdzeni przez spadkodawcę wskutek jego decyzji testamentowych, gdy nie otrzymali nic lub poniżej kwot określonych przez prawo spadkowe jako minimalne.

Zachowek przysługuje tylko najbliższej rodzinie spadkodawcy, tj. zstępnym (jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.) oraz co do zasady małżonkowi i rodzicom, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Takie uprawnienie nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy.

Wysokość zachowku zależy od wartości części majątku, która należałaby się danej osobie w przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy.

Najczęściej zachowek równa się połowie tego, co dana osoba dziedziczyłaby na podstawie ustawy. Jednak w wyjątkowych sytuacjach (w przypadku osób niepełnoletnich lub niezdolnych do pracy) zachowek może wynosić ⅔ tego, co byłoby należne w drodze dziedziczenia ustawowego.

Jak przygotować się do biznesowej sukcesji? Zobacz nasz film!

Uprawnieni do zachowku mogą skorzystać ze swojego prawa w terminie pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie o wypłatę zachowku jest roszczeniem pieniężnym. Oznacza to, że uprawnieni do zachowku mogą wytoczyć powództwo przeciwko spadkobiercom zmarłego o zapłatę kwoty tytułem należnego im zachowku. Dopuszczalne jest też pozasądowe zawarcie ugody pomiędzy spadkobiercami i dobrowolna zapłata zachowku.

Zachęcamy do zapoznanie się z naszymi wpisami na takie tematy jak kto może być zarządcą sukcesyjnym oraz zarząd sukcesyjny ustawa.

Ważną kwestią podczas ustalania wysokości zachowku jest określenie wartości całego majątku spadkodawcy, od którego zachowek ma być wyliczony. Składa się na niego nie tylko to, co zmarły pozostawił w chwili śmierci, ale również niektóre darowizny dokonane za życia spadkodawcy i zapisy windykacyjne.

Przykład:

Spadkodawca (rozwiedziony) miał trzech pełnoletnich synów: A, B i C. Spadkodawca zostawił w spadku przedsiębiorstwo o wartości 3 000 000 zł. Zgodnie z testamentem, przedsiębiorstwo po spadkodawcy otrzymał syn A. Pozostali synowie zostali pominięci w testamencie.

 Byłej żonie w ogóle nie przysługuje zachowek. Jednak synowie B i C mają prawo do ubiegania się o zachowek od syna A. Gdyby nie testament, każdy z synów otrzymałby bowiem ⅓ udziału w spadku (przedsiębiorstwie). Ze względu na to, że synowie B i C zostali pominięci w testamencie, przysługuje im połowa z ustawowej ⅓ udziału w spadku, czyli po 1/6 wartości spadku (500 000 zł).

 Syn B wystąpił z roszczeniem o wypłatę zachowku w kwocie 500 000 zł do brata A. Syn C nie dochodzi należnego mu zachowku (jest to bowiem jego prawo z którego nie musi korzystać). W trakcie postępowania okazało się, że pięć lat przed swoją śmiercią spadkodawca darował synowi B nieruchomość o wartości 450 000 zł. Wartość darowizny powiększa zatem podstawę obliczenia zachowku, która wynosi teraz 3 450 000 zł. Synowi B przysługuje więc 575 000 zł (½ z ⅓ z 3 450 000 zł). Syn B powinien jednak odliczyć od tej kwoty wartość otrzymanej nieruchomości, w związku z czym należny mu zachowek wynosi 125 000 zł.

Warto też wskazać, że nie zawsze najbliższym przysługuje prawo do zachowku. Tracą je np. osoby, które zostały uznane przez sąd za niegodne dziedziczenia, odrzuciły spadek przypadający im z ustawy lub zostały skutecznie wydziedziczone.

Niegodnym dziedziczenia może zostać uznany spadkobierca, który:

  • umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
  • podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności, bądź
  • umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego,
  • uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową; 
  • uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. 

Spadkobierca niegodny dziedziczenia zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Warto zaznaczyć, że uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie następuje z mocy prawa, lecz wymagane jest przeprowadzenie odrębnego postępowania sądowego. Z żądaniem uznania za niegodnego może wystąpić każdy, kto ma w tym interes, a więc osoby, które dziedziczyłyby w miejsce niegodnego i które mają w tym interes majątkowy.

Zachowek oraz sposób jego obliczenia stanowią często duży problem dla spadkobierców. Z tego względu Sąd Najwyższy w wyroku wydanym w 2017 roku uznał, że istnieje możliwość zawarcia umowy zrzeczenia się zachowku. Wątpliwości te rozwiązała nowelizacja przepisów, w których wprost przewidziano możliwość zawarcia umowy dotyczącej zrzeczenia się zachowku. Szerzej tę umowę opisujemy w artykule Umowa zrzeczenia się prawa do zachowku – jak ją wykorzystać w sukcesji biznesu?.

Zasady zachowku ulegają poważnym zmianom wraz z wejściem w życie ustawy o fundacji rodzinnej – aby dowiedzieć się więcej przeczytaj nasz artykuł Czy założenie fundacji rodzinnej zmieni zasady obliczania zachowku?.

Michał Walczak

Powrót do PYTANIA I ODPOWIEDZI

Inne artykuły na ten temat: